Rituelen rond de dood, dit kun je van anderen leren.

Iedere cultuur, religie of familie heeft zijn eigen rituelen rond de dood. Hoe je je ‘moet’ gedragen bij dood en rouw is niet iets dat is aangeboren. Het enige wat aangeboren is, is het gevoel van verlies, het verdriet, het gemis. Alles er omheen zijn rituelen. En die verschillen niet alleen per cultuur, maar ook per land en tijdperk. Het maakt de rouw niet minder pijnlijk, maar het kan je helpen om het verlies te verwerken. Dit is hoe een aantal religies en culturen omgaat met rouw.

Op mijn zeventiende ging een van mijn beste vriendinnen dood. Haar begrafenis werd de eerste die ik bezocht. Met een groepje vriendinnen zaten we in een aula en luisterden naar haar familie. Ze was enig kind en de toespraak van haar moeder was hartverscheurend. Achter de moeder hing een levensgroot portret van mijn vriendin, uit een tijd toen ze nog niet zo ziek was. Naast mij zaten mijn andere vriendinnen en we keken strak voor ons uit, vechtend tegen onze tranen. Want stel je voor dat iemand ons zou zien huilen? In werkelijkheid was er natuurlijk niemand die op mij lette en had ik zo hard kunnen huilen als ik wilde, en ook moeten doen. Want huilen, je verdriet uiten in aanwezigheid van vrienden en familie, dat is wat rouwen draaglijk maakt. Rouwen is niet iets dat je in je eentje hoeft te doen. 

Muziek

Hoe anders was de begrafenis van de muzikant die ik jaren later begroef. Zijn hele orkest liep dansend en trompet spelend achter de kist aan. En na afloop was er een borrel in het café dat nog tot laat in de avond doorging.

Limburgse koffietafels

Ook herinner ik me de koffietafels in de familie van mijn Limburgse man, waarbij na afloop van de kerkdienst iedereen in een zaaltje aan tafels zat met koffie en vlaai. Dezelfde tafels waaraan iedereen ook zat bij bruiloften en partijen. 

Corona

De Corona-tijd bracht weer een nieuw soort uitvaarten bij zich mee. Ongekend eigenlijk om een uitvaart thuis vanaf de computer te volgen. En gek genoeg wende ook dat snel. En ook nu kwamen er nieuwe rituelen bij. Een ‘Zoom’-link voor een uitvaart kon openbaar gezet worden of niet. Andere gasten konden langs de kant van de weg staan om toch nog een laatste groet te brengen of er was  een daadwerkelijke uitvaart en een nazit ergens anders. In al het verdriet wanneer je een dierbare verliest is het ook mooi om te zien hoe inventief de nabestaanden zijn.

Christendom

Wie gelooft in een ziel die na de dood voortleeft in het hiernamaals put kracht uit het feit dat slechts het lichaam is weggenomen. Aan de vooravond van de begrafenis wordt vaak een wake georganiseerd waarbij vrienden en familie afscheid nemen. Vaak wordt de overledene ook nog herdacht in de kerk tijdens Kerst of aan het einde van het jaar. Ook wordt er vaak een herdenkingsdienst gehouden een jaar na het overlijden. Het gebruik van de overledene een jaar later, of op elke sterfdag, te herdenken is iets wat ook niet-christenen soms in ere houden. Zoals een gezamenlijk diner op de sterfdag. De kern is dat je rouwen niet alleen hoeft te doen. Juist in samen de herinnering levend houden kunnen verdrietige herinneringen langzaam aan plaats maken voor mooie herinneringen.

Boeddhisme

Boeddhisten kiezen eerder voor cremeren dan voor begraven. Waarna een periode van drie dagen volgt waarin de ziel van de overledene de tijd krijgt om te vertrekken. Herdenkingsdiensten worden vaak gehouden op de derde, zevende, negenenveertigste en honderdste sterfdag. Geloofd wordt dat de overledene reïncarneert. En daarvoor is het belangrijk dat de ziel zonder zonden naar een volgend leven kan. De herdenking op de negenenveertigste dag is bedoeld om stil te staan bij eventuele zonden en die te vergeven. Een aantal dagen vastleggen waarbij je met vrienden en familie bij elkaar komt in dat eerste jaar kan helpen om samen te rouwen. Stilstaan bij niet alleen het mooie uit iemands leven, maar ook de minder mooie dingen is iets wat je uit het boeddhisme zou kunnen overnemen. De honderdste dag wordt de, vrij vertaald, stop-met-huilen-dag genoemd en luidt het einde van de rouwperiode in. Natuurlijk gaat rouw een leven lang door, ook als het verdriet afneemt met de jaren. Toch kan het helpen om een officieel einde aan het grootste verdriet te geven. 

Islam

Moslims worden niet gecremeerd, maar begraven. Daarbij is het wassen van het lichaam een belangrijk ritueel. Het lichaam wordt in gebedshouding in doeken gewikkeld, met een hand op de borst en de andere hand er bovenop. De officiële rouwperiode duurt drie dagen. Na die periode is het niet gangbaar dat nabestaanden gecondoleerd worden. De dood ligt in de handen van Allah, en als Allah iemand tot zich roept, is het niet aan de nabestaanden om te blijven rouwen, zo is de gedachte.

Een uitzondering is er voor vrouwen van wie de man overlijdt. Zij mag vier maanden en tien dagen rouwen. Belangrijk wanneer iemand stervende is, is dat vrienden en familie en de hele gemeenschap de stervende bezoekt voor het overlijden. er wordt openlijk gesproken over de dood, ruzies en onenigheden worden uitgesproken en men schenkt elkaar vergiffenis. Niet iedereen sterft met de kans om afscheid te nemen, maar het helpt bij het verwerken van het verlies als je dat wel kunt doen.

Hindoeïsme

Hindoes kiezen voor cremeren, en het liefst zo snel mogelijk na het moment van overlijden zodat de ziel een nieuw lichaam kan vinden om in terug te keren. In het rouwcentrum wordt een plechtigheid gehouden waarbij een priester ‘pinds’ maakt, balletjes van honing, melk, rijst, boter, suiker en sesamzaad, die in de kist bij de overledene worden gelegd. Eten heeft een belangrijke symbolische betekenis, want zonder eten had de overledene niet kunnen leven, is de gedachte. 

Na de crematie volgt een periode van tien dagen sober leven. Op de dertiende dag is de ziel losgekomen van het lichaam en wordt begonnen met afscheid nemen. Ook hier gaat het om het samen rouwen, en net als bij een aantal andere religies is er een vaste dag waarop men in gedachte de overledene laat gaan. Dat ritueel van loslaten helpt bij het verwerken van het verdriet. Want niet het loslaten geeft verdriet, maar het vasthouden aan wat er niet meer is.

Jodendom

Joden begraven de overledene bij voorkeur binnen vierentwintig uur. Naast het graf ligt een berg zand waarmee de nabestaanden om de beurt drie scheppen zand op de kist gooien. Belangrijk is om de schep steeds weer terug te zetten, als teken dat er geen haast gemaakt hoeft te worden. Bloemen ontbreken bij een joodse uitvaart en de familie maakt als teken van rouw een scheur in de kleding. Daarna begint een rouwperiode van zeven dagen. Een tijd van huilen, wordt het genoemd. De nabestaanden zitten bij elkaar, werken niet, en geven zich over aan gemeenschappelijke rouw. Er wordt geen vlees gegeten, geen wijn gedronken, en er worden doeken over spiegels in huis gehangen. Tijdens deze week van intensieve rouw komen vrienden en bekenden langs om troost te bieden. De rouwenden hoeven niet op te staan om hun bezoek welkom te heten, hoeven niet te koken en zelfs niet te praten als ze dat niet willen. De rouwtijd voor ouders is daarna een jaar, voor anderen is dat dertig dagen.

Wat al deze religies gemeen hebben, en waar je – gelovig of niet – iets van kunt leren, is dat rouwen iets is dat je samen doet, waar je je aan over mag geven, waar je de tijd voor neemt en waarbij je vaste dagen aanhoudt waarop een nieuwe fase van rouw in gaat. Het inzien dat de dood onlosmakelijk verbonden is met het leven, het loslaten van de ziel, dat alles helpt om het grootste verdriet dat je als mens kunt voelen te verwerken. 

Uiteraard kennen al deze religies veel meer rituelen en tradities dan hier worden beschreven. Rituelen rond de dood vind je in alle culturen en alle samenlevingen. Dat zijn er meer dan hier kunnen worden beschreven. Ook binnen families en vriendengroepen kunnen soms vaste rituelen en gebruiken ontstaan, zoals het beschilderen van de kist, gedichten voordragen, een film over de overledene, een boottocht, een open microfoon voor iedereen die wat wil zeggen. En van al die rituelen kan ook weer afgeweken worden. En gelukkig maar. Rituelen rond de dood geven houvast in een verdrietige, onzekere tijd.

Tekst Manon Sikkel, Beeld: Getty Images

Lees ook

Als je onverwacht een erfenis krijgt

Loslaten kun je leren

Voel jij je wel eens eenzaam?

Boekentip